Ben jij ook zo’n fan van Nederlandse honing? Dan is het maar zeer de vraag hoe lang je nog van dit vloeibare goud kunt genieten! Want als de huidige tendens doorzet, is het oogsten van Nederlandse honing binnenkort nog maar heel beperkt mogelijk. Wat is er dan aan de hand, zo vraag je jezelf wellicht af. Gaat het zo slecht met de honingbijen? Of zijn er niet meer voldoende imkers?

Niets van dit alles! Want het gaat na jarenlange strubbelingen juist stukken beter met de honingbijen! Er zijn voldoende imkers en de bijenvolken zijn momenteel juist vitaler dan voorheen. Maar wat zorgt er dan voor dat het maken van voldoende Nederlandse honing toch een probleem aan het worden is? In dit artikel lees je er alles over.

“Het huidige beleid van natuurorganisaties vormt een regelrechte bedreiging voor ons voortbestaan”

— Gerard, imker van De Valksche Bijenhof

Nederlandse honing in overvloed

Sinds het begin van de 21e eeuw is het bijenhouden steeds populairder geworden. Wereldwijde aandacht voor de achteruitgang van honingbijen zorgde voor steeds meer bewustwording. Het gevolg was dat cursussen om het houden van honingbijen onder de knie te krijgen letterlijk volstroomden! Hierdoor zijn er anno 2022 ruim voldoende imkers in ons land om voor de bijen te zorgen.

Door de vele onderzoeken die er gedaan zijn is ook steeds duidelijker geworden waarom bijen het zo moeilijk hebben. Een parasiterende mijt in combinatie met het gebrek aan voldoende biodiversiteit zorgen voor een te lage weerstand en een te hoge ziektedruk. Er zijn allerlei manieren bedacht om deze mijten te bestrijden. Mondiaal worden er meer en meer bloemen gezaaid om de biodiversiteit te verbeteren.

Ook zijn er speciale programma’s opgezet om bijen te selecteren op hygiënisch gedrag. Hierdoor zijn er inmiddels bijenvolken gekweekt die zelf de mijten in de volken elimineren. Al deze menselijke aandacht heeft ertoe geleid dat bijenvolken tegenwoordig weer prima kunnen floreren. Daaruit vloeit dan weer voort dat we samen volop kunnen genieten van Nederlandse honing.

Donkere wolken aan de horizon

In 2019 worden de bevindingen van Spaanse onderzoekers gepubliceerd. Op Tenerife zijn door de onderzoekers ca. 2.700 (!) bijenvolken geplaatst om te kijken wat de invloed is op de daar solitair levende insecten, ook wel wilde bijen genoemd. De onderzoekers concluderen dat dit (enorme) overschot aan honingbijen een negatieve invloed kan hebben op de andere, solitair levende insectenpopulaties. De toon is gezet.

Nederlandse natuurorganisaties als Naturalis, Staatsbosbeheer en Natuurmonumenten nemen deze berichtgeving over en laten steeds minder honingbijen toe op hun terreinen. Momenteel volgen steeds meer gemeenten en landschapsbeheerorganisaties deze trend. De tendens is duidelijk: anno 2022 worden volken met honingbijen niet of nauwelijks meer getolereerd in natuurgebieden.

De toekomst van de honingbij in Nederland

Het nieuwe beleid van de natuurorganisaties is een zorgelijke ontwikkeling, die het voortbestaan van de imkerij in ons land bedreigt. Imkers zullen het aantal bijenvolken drastisch moeten reduceren – hierover lees je verderop meer – met alle gevolgen van dien. Daarbij rijst de vraag of de stellingname van natuurorganisaties wel terecht is. Want op de onderzoeken met bijbehorende conclusies is nog best het een en ander aan te merken.

Als beroepsimker bijenhouden zal in Nederland vrijwel onmogelijk worden. Alle plekken met veel voedselaanbod, zoals De Biesbosch en de heidevelden, worden grotendeels verboden terrein voor honingbijen. Maar juist daar komen honingbijen tot hun recht, omdat deze bijen een voorkeur hebben voor monogame massagewassen.

Door het weren van bijenkolonies in de natuurgebieden zal het aanbod van Nederlandse honing automatisch sterk afnemen. Als de tendens van het huidige beleid doorzet, zullen er over enkele jaren veel imkers stoppen en is het kopen van Nederlandse honing verleden tijd.

Kunnen we in Nederland zonder beroepsimkers?

Als het aantal bijenvolken in ons land minimaal gehalveerd moet worden, heeft dit veel invloed op het beroepsmatig houden van bijen. Ook zorgt dat beleid ervoor dat er onvoldoende habitats beschikbaar zijn om bijenvolken te laten ontwikkelen.

Hierdoor zal Nederlandse honing heel schaars gaan worden! Dat je in de toekomst mogelijk geen Nederlandse honing meer kunt kopen is natuurlijk verschrikkelijk, maar het verdwijnen van honingbijen heeft nog meer consequenties…

In Nederland zijn er naast 10.000 hobbyimkers ook 10 tot 20 beroepsimkers. Ook onze imkerij met 5 medewerkers is afhankelijk van de inkomsten die de bijen ons bieden. Een deel van onze verdiensten komt uit de verkoop van honing en bijenproducten. Maar er is nog iets wat erg belangrijk is: de bestuiving!

Bijen en bestuiving

Als beroepsimkers leveren we namelijk ook bestuivingsdiensten. Dit betekent dat we bijenvolken aan fruittelers verhuren als de gewassen in bloei staan. Onze bijen zorgen er dan voor dat de bloemen bestoven worden en uiteindelijk kunnen uitgroeien tot vruchten! Lees hier meer over hoe bestuiving in zijn werk gaat.

Als beroepsimkers verzorgen wij het overgrote deel van de bestuiving van fruit en een aantal groenten. De inzet van bijenkolonies voor bestuiving is vaak maar een korte periode van het jaar, maar o zo belangrijk. Het wel of niet slagen van de oogst is volledig afhankelijk van een geslaagde bestuiving.

Gedurende de rest van het jaar moeten de bijenvolken in een goed gebied staan met veel bloemen, om zodoende de volgende bestuivingsperiode weer beschikbaar te zijn voor de volgende klus. En juist die mogelijkheden verdwijnen als we met honingbijen uit natuurgebieden geweerd worden!

Belang van bijen voor productie van fruit en groente

Zonder onze bijen dus geen appels, peren, bessen, kersen, aardbeien, bramen, courgettes enz. Het verdwijnen van honingbijen heeft dus grote gevolgen. Omdat het goed inzetten van kwalitatief goede bijenvolken voor de bestuiving veel vakkennis vereist, is het niet te verwachten dat relatief kleine imkers deze taak op zich kunnen nemen.

Het verdwijnen van de Nederlandse beroepsimkerij zal dus niet alleen gevolgen hebben voor het aanbod van Nederlandse honing, maar ook voor de productie van fruit en groente.

5 redenen waarom honingbijen en wilde bijen geen concurrenten zijn

“Als de honingbijen verdwijnen, verdwijnt de mensheid binnen enkele jaren hierna ook.” Iets dergelijks zou de wetenschapper Albert Einstein ooit gezegd hebben.

Of hij dit werkelijk gezegd heeft, is echter twijfelachtig. Hoewel een dergelijke stelling niet uit de lucht gegrepen zou zijn! Want onze honingbijen zijn veruit de belangrijkste bestuivers van ons voedsel.

Geschat wordt dat zonder bestuiving door honingbijen er wereldwijd ongeveer 23% minder voedsel geproduceerd kan worden. Toegespitst op fruit betekent dit dat een afname van 60% een zeer reëel getal is. Zonder bijenbestuiving ontstaat er dus een humanitaire ramp!

Zijn de onderzoeksresultaten over concurrentie tussen honingbijen en wilde bijen EIS kenniscentrum gegrond?

EIS Kenniscentrum heeft destijds op defensieterreinen onderzoeken gedaan naar de relatie tussen honingbijen en andere insecten. Op basis van dat onderzoek concluderen de onderzoekers dat de honingbijen andere insecten beconcurreren, wat afname van solitaire insecten tot gevolg zou hebben. Dit onderzoek is echter zeer gebrekkig opgezet en uitgevoerd. Je kunt je dan ook afvragen of de conclusies die getrokken worden wel enige waarde hebben.

Een goed onderzoek naar de verhouding tussen honingbijen en andere insecten is enorm gecompliceerd. Als je dit goed wilt onderzoeken zijn er heel veel externe omstandigheden die invloed kunnen hebben op de resultaten. 

Hierbij kun je denken aan de volgende zaken:

1. Populaties van solitaire bijen verschillen sterk per jaar en per gebied. Bij een vroeg en mooi voorjaar waarop toch nog een nachtvorstperiode volgt, kunnen bijvoorbeeld hommels en wespen erg in de problemen komen doordat door de koningin opgestarte nestjes dan verhongeren.
2. Welke periode zijn de bijenkasten geplaatst? Het moment van plaatsen is enorm belangrijk. Van belang is dat de bijenkasten uitsluitend op de heidevelden geplaatst zijn in de periode dat de heide nectar geeft.
3. Wanneer zijn de tellingen gedaan? Het moment van telling kan de uitslagen enorm beïnvloeden. Ieder insect heeft zijn eigen voorkeuren wat betreft het foerageren. De ene soort zie je vooral in de ochtend, de andere in de middag enz. Honingbijen vliegen bijvoorbeeld bij lichte regen gewoon door, terwijl de meeste solitaire insecten dan schuilen.
4. Hoe was de nectargift gedurende de periode van plaatsing? Tijdens het onderzoek is hier niets over bijgehouden. De heidevelden geven sommige jaren geen tot nauwelijks nectar. Als dit het geval was in de periode van het onderzoek, is het aannemelijk dat ieder bijenvolk er al een te veel was.
5. Veel aannames over de concurrentie tussen honingbijen en wilde bijen worden gedaan op grond van literatuurstudies. Omdat de eerder gedane onderzoeken vaak gedaan zijn in het buitenland onder heel andere omstandigheden zijn deze echter weinig of niet relevant voor onze Nederlandse omstandigheden.

“Als je bedenkt dat dit gebrekkig opgezette onderzoek de basis vormt voor stevige stellingnames over de concurrentie tussen verschillende bijensoorten, moet je je wenkbrauwen toch wel fronsen.”

— Gerard, bijenspecialist

Bovenstaande punten zijn de belangrijkste waarmee Stichting EIS kenniscentrum nauwelijks of geen rekening heeft gehouden. Er zijn er nog veel meer te noemen zijn. Het is een feit dat de resultaten veel te mager zijn om als uitgangspunt te dienen voor het uitstippelen van een goed bijenbeleid.

Wat we met zekerheid kunnen zeggen, is dat een vaste norm voor het aantal bijenvolken per ha in geen geval een realistisch plan is, omdat de omgevingsfactoren altijd meespelen in het bepalen van de maximaal toelaatbare bijendruk. Het bepalen van een juiste bijendruk is echt maatwerk.

Zo maak je een goed bijenbeleid dat mogelijke concurrentie tussen honingbijen en wilde bijen voorkomt

Is dan de hele discussie over de verhouding van honingbijen en solitaire bijen onzin? Wij denken van niet. Het is zinvol om niet meer insecten in een gebied te hebben dan de omgeving toelaat. Wij, als beroepsimkers, monitoren onze bijenstanden voortdurend en zorgen ervoor dat we weten wanneer het verstandig is om het aantal bijenvolken aan te passen aan de omgeving. Helaas gaat dit vaak bij hobbyimkers iets minder goed, omdat ze onvoldoende kennis hebben van de omgeving.

Hoe moeten gemeenten en natuurorganisaties dan omgaan met het bijenbeleid? Daar hebben we een goed antwoord op. Als voorbeeld nemen we de Veluwse heide. Dit gebied kan gedurende het jaar maar een gering aantal bijenvolken handlen. Maar als de heide goed bloeit, kan de draagkracht voor honingbijen exponentieel toenemen. Hetzelfde geldt trouwens ook voor natuurgebieden zoals de Biesbosch.

Waar kan het fout gaan op de heide?

Als de najaarsdracht begint, verandert er wat in ons land. Omdat er maar heel weinig najaarsdracht is in Nederland, komen imkers van heinde en ver naar de heidegebieden. De bijendruk neemt hierdoor flink toe. Is dit erg? Nou, niet persé. Als er maar met goed beleid mee wordt omgegaan.

Want als de heide nectar geeft, heb je het over miljarden en miljarden bloemetjes. Daar kunnen ook miljarden insecten zich mee voeden, en dan nog blijft er heel veel over. Maar let wel: ik schrijf bewust ‘als de heide nectar geeft’. Want dat is een variabele, die per jaar, per gebied en per week anders kan zijn! 

En daar gaat het helaas geregeld mis. Want wij zien vaak dat imkers al veel te vroeg bijenvolken op de heide plaatsen en die daar zomaar een maand of langer laten staan, ongeacht of de heide nectar geeft. In tegenstelling tot imkers van vroeger hebben hobbyimkers vaak veel minder kennis van bijen en het drachtgebied. Ze brengen de volken op goed geluk naar een heideveld.

Imkers uit vroeger dagen hadden gemiddeld veel meer kennis van wat de omgeving te bieden heeft dan de hedendaagse hobbyimkers hebben. Deze imkers wisten precies op welke heide je wel moest zijn met de bijen en welke niet. Want daar zit enorm veel verschil in. Van sommige heidegebieden is bekend dat de heide er maar eens in de 6 jaar echt honing geeft. Dat betekent dat je er de andere 5 jaar beter niet kunt komen.

Hoeveel bijenvolken per vierkante kilometer is de juiste norm?

Om het juiste aantal bijen op een heideterrein te bepalen, kun je dus niet zomaar een vaste waarde hanteren. Vaak is het aftasten of de heide voldoende bloeit. Wij hebben er wel een idee over om een bepaald soort norm vast te stellen. 

Neem het gemiddeld aantal bijenkasten dat deze eeuw op de heide heeft gestaan per heide en deel dit door 22. Dit gemiddelde geldt als een prima richtlijn voor het maximaal aantal bijenkasten per gebied, mits alle omstandigheden optimaal zijn. Dit betekent dat in een jaar dat de heide er goed bij staat, rijk bloeit en veel nectar geeft, er het maximaal aantal volken mag staan.

Maar hoe weet je of het een goed heidejaar is? Om dat te kunnen bepalen adviseren we gemeenten en natuurorganisaties om met een bijenspecialist samen te werken, die op ieder heideterrein enkele volken plaatst om te monitoren of de volken floreren. Op basis van die bevindingen kun je per jaar een norm bepalen voor het aantal volken dat ieder jaar specifiek op het terrein wordt toegelaten. Bijvoorbeeld bij extreem goede omstandigheden het gemiddelde van de afgelopen 2 decennia, bij matig floreren de helft, bij geen dracht helemaal geen bijen toelaten.

Daarnaast adviseren we om als gemeente en/of natuurorganisatie in overleg met deze specialist een startdatum en vertrekdatum af te geven voor het plaatsen en verwijderen van de bijenvolken. Zo’n specialist kan de beheerdersorganisatie zelf aantrekken, maar ook inhuren door bijvoorbeeld samen te werken met de bijen@wur van universiteit Wageningen.

Toegegeven, deze methode om een maximale bijendruk te bepalen is kostbaarder en intensiever dan de werkwijze uit het verleden, maar het benadert wel het beste de manier waarop imkers sinds eeuwen samenwerken met de natuur. 

Alles en iedereen gebaat bij een goed beheersplan

Natuur is altijd in beweging en laat zich niet altijd vangen in tabellen en grafieken. Maar als een paal boven water staat dat uiteindelijk iedereen baat heeft bij een goede werkwijze om natuur en cultuurlandschappen te behouden!

De overheid: een goed plan zorgt voor de juiste behandeling van kwetsbare natuur en cultuurterreinen met bijbehorende flora en fauna.

De insecten: door het uitsluiten van concurrentie binnen een gebied is overleving in zekere mate gewaarborgd.

De imker: doordat honingbijen uitsluitend geplaatst worden in een gebied dat in die specifieke periode ook overvloedig nectar geeft, zal er honing geoogst worden en wordt voorkomen dat bijenvolken door voedselgebrek minder vitaal worden en daardoor instorten met vroegtijdige dood tot gevolg (wintersterfte).

Conclusie en opinie

Concluderend kunnen we gerust stellen dat het vijf voor twaalf is wat betreft onze honingbijen. Natuurorganisaties trekken conclusies uit zeer kleine onderzoeken die ver van de werkelijkheid afstaan. Deze onderzoeken tonen hoogstens een correlatie aan, en zeker geen causaal verband. Toch wordt op basis van aannames een beleid gemaakt dat voor de toekomst van de honingbijen en de mensheid grote gevolgen heeft.

Op basis van deze enkele onderzoeken van zeer geringe kwaliteit wordt nu beleid gemaakt. Hierbij worden honingbijen meer en meer verdrongen uit natuurgebieden. Maar het gaat steeds verder: ook in andere biotopen, zoals het stadslandschap, worden honingbijen al steeds meer als ongewenst gezien, zo lezen we in een recent gepubliceerd artikel op de NOS. Het gaat zelfs zo ver, dat de honingbijen als een soort van invasieve exoten worden gezien…

Wij pleiten ervoor dat er een goed opgebouwd veldonderzoek in diverse natuurgebieden uitgevoerd gaat worden, waarbij realistische situaties worden nagebootst over een periode van meerdere jaren met verschillende variabelen. Daarnaast zou een gedegen onderzoek naar de werkelijke oorzaak van de afname van solitaire bijen zeer terecht zijn.

Denk hierbij aan het verdwijnen van specifieke plantensoorten – zogenoemde waardplanten – door klimaatsverandering en stikstofoverschotten in de natuur, aan de toename van invasieve exoten die deze insecten eten, het gebruik van diverse insecticiden, verandering van klimatologische omstandigheden en afname van geschikte nestgelegenheid.

Dit onderzoek dient wetenschappelijk te zijn en uitgevoerd te worden door een onafhankelijke partij. EIS Kenniscentrum kunnen wij helaas niet zien als onafhankelijk instituut, omdat hier in feite al een standpunt gekozen is. Daarbij twijfelen wij ten zeerste aan de kundigheid van Stichting EIS gelet op de huidige publicaties en media uitingen.

Onlangs verscheen een bericht op de NOS. Diverse uitspraken van hoogleraar Koos Biesmeijer dienen echter in twijfel getrokken te worden. Zoals deze:

“De wilde bij heeft het in Nederland zwaar te verduren. Meer dan de helft van de Nederlandse bijensoorten staat op de Rode Lijst. De beestjes, die solitair leven, hebben vooral te lijden onder stikstofuitstoot en het gebruik van landbouwgif.”

Als je zelf al stelt dat de achteruitgang te wijten is aan de combinatie van een te hoge stikstofuitstoot – die sommige soorten bloemen die onmisbaar zijn voor solitaire bijen laat verdwijnen – in combinatie met het gebruik van landbouwgif, waarom dan honingbijen aanwijzen als oorzaak van achteruitgang van solitaire bijen?

“Landbouwgif is met name een probleem voor wilde bijen, legt ecoloog en hoogleraar Koos Biesmeijer uit. “Dat komt doordat honingbijen – in tegenstelling tot wilde bijen – hun voedsel niet direct opeten, maar eerst meenemen naar de kast. Daar verdelen ze het voedsel onder elkaar, waardoor eventueel gif ook wordt ‘verdund’. Dan gaan ze dus minder snel dood.”

Denkt Biesmeijer dat honingbijen zelf geen voedsel gebruiken tijdens het foerageren? Honingbijen eten net zo veel per dag, waarschijnlijk zelfs meer, dan hun solitaire zusjes!

“Met veel volken dicht op elkaar, hebben wilde bijen het nakijken. De soorten delen namelijk gemeenschappelijke voedselbronnen: nectar en stuifmeel. Als het op voedsel aankomt, zijn de soorten dus concurrent.

“Honingbijen kunnen bovendien met elkaar communiceren, dus als de lindes in bloei staan, laten ze dat aan elkaar weten en gaan ze er met z’n allen op af”, zegt Biesmeijer. “Ze zijn ook met veel: in een kast zitten er zo’n 10.000, terwijl andere bijen wat solitairder leven.”

Precies, hiermee ondergraaft Biesmeijer zijn eigen stelling. Want honingbijen leven van massabloei zoals bij de lindes. De overige bloemen laten zij overwegend met rust. En op massabloei zoals bij de lindes foerageren weer geen solitaire bijen. Zo vullen alle bijensoorten elkaar mooi aan!

Ten slotte. Er wordt aangestuurd op een registratie en een vergunningsplicht voor het houden van bijenvolken. Vervolgens wordt dan op basis van slecht gefundeerde aannames een theoretisch maximaal aantal volken per vierkante kilometer als norm gesteld. Uiteindelijk zal hierdoor nationaal gezien minimaal de helft van het huidige aantal bijenvolken moeten verdwijnen.

Het is zeer waarschijnlijk dat er – als er niet snel iets verandert – uiteindelijk slechts zo’n 20.000 bijenvolken overblijven in ons Nederland. Toch wel een heel erg schrijnend getal als je bedenkt dat dit er een eeuw geleden nog zonder problemen meer dan 10x zo veel waren…

Onze oproep aan iedereen: stop met verdenken van honingbijen als concurrent van wilde bijen en laten we samen nadenken over een goede leefomgeving waarin volop ruimte is voor solitaire wilde bijen en honingbijen!